Door het terugtrekken van de overheid in Nederland bij het beheer en onderhoud van historische bouwwerken is het meer dan ooit van belang dat wij ons verdiepen in de geschiedenis van deze bouwwerken.
Afhankelijk van het type historische bouwwerken zijn hiervoor diverse handboeken en publicaties beschikbaar.
Een belangrijk handboek dat voor het bestuderen van de in Nederland aanwezige kastelen en landhuizen beschikbaar is, is het onder de redactie van H.L. Janssen, J.M.M. Kylstra-Wielinga en B. Olde Meierink geschreven boek “1000 jaar Kastelen in Nederland.
In het boek wordt in een zestal artikelen nader beschreven hoe en waarom de verdedigbare woning in de middeleeuwen is ontstaan, hoe in de loop der eeuwen de functie van verdedigbaarheid zich heeft ontwikkeld en uiteindelijk niet meer belangrijk was in tegenstelling tot het wooncomfort, dat in de loop der tijd juist steeds belangrijker werd. Met andere woorden de beschrijving van de ontwikkeling van het middeleeuwse kasteel tot het huidige landhuis.
In het eerste hoofdstuk wordt ingegaan op de ontstaansgeschiedenis van het kasteel. Waarom de middeleeuwse woning van belangrijke personen verdedigbaar moest zijn en hoe deze functie dan werd ingevuld in samenhang met de omgeving. Verder wordt aangegeven hoe de aard en vormgeving van deze verdedigbare woningen in de loop der tijd werden aangepast naarmate hogere eisen werden gesteld aan de verdedigbaarheid en het wooncomfort. Een en ander wordt toegelicht aan de hand van voorbeelden van veelal nog bestaande kastelen.
In de volgende drie hoofdstukken wordt dieper ingegaan op de ontwikkeling van het kasteel in de zestiende tot en met de achttiende eeuw en de diverse aspecten die daarbij een rol hebben gespeeld.
In hoofdstuk twee wordt beschreven in welke mate bepaalde factoren in de zestiende eeuw grote invloed hebben gehad op de vormgeving van kastelen. Als voorbeelden worden hierbij genoemd:
a. de ontwikkeling van het geschut, waartegen zelfs de zwaarste muren geen weerstand meer kunnen bieden,
b. De verdere eenwording van “Nederland” onder een centraal gezag, waardoor de lagere adel hun bestaansgrond bij de verdediging van het grondgebied verloor,
c. De ontwikkeling van de architectuur en de woonfunctie.
In het derde hoofdstuk worden de invloeden vanuit de zeventiende, de Gouden Eeuw, op de ontwikkeling van kastelen beschreven. Daarbij blijkt met name de economische ontwikkelingen een grote rol te hebben gespeeld. Door de economische bloei is een nieuwe stand ontstaan, de rijke burgers, die grote behoefte hadden om regelmatig de stad te ontvluchten om zich elders te verpozen. Hiertoe werden op het platteland rondom de steden landgoederen gekocht, waarop door siertuinen omgeven paleisachtige landhuizen werden gebouwd. Maar ook door de hoge adel werden in die periode prestigieuze paleisachtige woningen gebouwd.
Zoals in het vierde hoofdstuk wordt beschreven zet zich, ondanks een periode van economische malaise en neergang, ook in de achttiende eeuw deze trant voort, waarbij de bouwtrants wel veranderen onder invloed van de mode van die tijd. In achttiende eeuw blijken wel grotere verschillen te ontstaan tussen het westen, waar de invloed van de adel sterk gereduceerd was en het oosten van het land waar de adel nog steeds een machtsfactor was.
In het vijfde hoofdstuk wordt nader ingegaan op de ontwikkelingen in de negentiende en twintigste eeuw. Beschreven wordt dat de Napoleontische tijd een breuk met het verleden heeft betekend. Enerzijds is hierdoor een belangstelling voor het verleden ontstaan wat tot gevolg had dat diverse kastelen/ruïnes werden gerestaureerd, waarbij veelal gebruik werd gemaakt van kenmerken van eerdere toegepaste bouwstijlen. Door toepassing van moderne technieken werden deze gebouwen bewoonbaar gemaakt of hergebruikt voor nieuwe bestemmingen. Anderzijds heeft het ook aanleiding gegeven tot het slopen, dus verlies, van veel historische gebouwen.
Ook de hoofdstukken 2 t/m 5 worden rijkelijk geïllustreerd door tekeningen en foto’s.
In het zesde hoofdstuk tenslotte wordt door de eerste deskundige op het gebied van kastelenkunde ingegaan op de belangstelling voor het middeleeuwse kasteel door de eeuwen heen. Hierin wordt ingegaan op de belangstelling voor bestaande kastelen, kasteelruines en reeds verdwenen kastelen. In het hoofdstuk wordt gewezen op het zich langzaam ontwikkelende besef voor de cultuurhistorische betekenis van kastelen en de behoefte tot verbreding van kennis door het uitvoeren van bouwhistorische onderzoek.
Naast een voorwoord, een inleiding en een verantwoording van de redactie over de bedoeling van dit boek wordt aan het eind een uitgebreide literatuurlijst en illustratieverantwoording gegeven.
1000 jaar Kastelen in Nederland, Functie en vorm door de eeuwen heen.
Onder de redactie van H.L. Janssen, J.M.M. Kylstra-Wielinga en B. Olde Meierink.
Het boek is uitgegeven door Uitgeverij Matrijs in 1996 en telt 280pagina’s. (ISBN 90-5345-083-1)